Ποιος κρατάει το πινέλο στην εποχή των αλγορίθμων;
Μια συζήτηση με τον πρόεδρο του MOMus, Επ. Χριστοφιλόπουλο, για το μέλλον της τέχνης και την επιστροφή στην αυθεντικότητα. Επίσης, το Κimi K2» και 5 χρήσιμα εικονίδια του «Dubai Future Foundation»
Ι.
Το τραπέζι σπάει τα δεσμά του
Μέχρι τον Μπρακ και ιδίως τον Πικάσο, ένα ζωγραφισμένο τραπέζι ήταν απλά ένα ζωγραφισμένο τραπέζι. Γειωμένο επί αιώνες στο παρόν της στιγμής που ζωγραφίστηκε κι αποτυπωμένο από την οπτική γωνία που το έβλεπε ο ζωγράφος -και μέσα από τα δικά του μάτια ο θεατής. Όταν οι δυο τους ανέπτυξαν τον Κυβισμό όμως, σαφώς επηρεασμένοι από τους μαθηματικούς και άλλους επιστήμονες της εποχής τους, που εξερευνούσαν τη μη Ευκλείδεια γεωμετρία και τα χωροχρονικά πεδία υψηλότερων διαστάσεων, το τραπέζι … έσπασε επιτέλους τα δεσμά του.
Στον Αναλυτικό Κυβισμό, τα αντικείμενα ή οι μορφές, όπως ένα τραπέζι ή ένα γυναικείο πρόσωπο, αποδομούνται και επανασυναρμολογούνται με αφηρημένο τρόπο, θαρρείς και βλέπεις το παρελθόν και το παρόν τους μαζί και θαρρείς τα αντικρίζεις από πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες την ίδια στιγμή (δες για παράδειγμα το πορτρέτο της Dora Maar στην εικόνα παραπάνω).
Αντίστοιχα, ο Σαλβαντόρ Νταλί διήγε τον καλλιτεχνικό (και προσωπικό) του βίο μαγεμένος από τη γοητεία της επιστήμης και της τεχνολογίας της εποχής του. Δεν τον ενδιέφερε να τις θέσει αντιμέτωπες με την τέχνη, επιζητούσε τη σύνθεσή τους. Αργότερα στη ζωή του, μαγεύτηκε από τη κβαντική φυσική, τα υποατομικά σωματίδια και ακόμα και την ψηφιακή φύση της ύλης. Δεν έβλεπε καμία σύγκρουση ανάμεσα στον σουρεαλισμό και την επιστημονική εξερεύνηση, μόνο ευκαιρίες.
ΙΙ.
Τα νέα «αισθητήρια» υπόσχονται νέες μορφές τέχνης
Αν ο Πικάσο, ο Νταλί ή ο Μπρακ ζούσαν σήμερα, πιθανώς θα πειραματίζονταν με την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ). Αυτό δεν είναι ασφαλώς βεβαιότητα, αλλά σίγουρα είναι μια πιθανότητα με «γερά πόδια», κρίνοντας από την έλξη που ασκούσε πάνω τους η επιστήμη και οτιδήποτε καινούργιο. Το πώς θα επηρεαστούν οι τέχνες και οι καλλιτέχνες από τα άλματα της τεχνολογίας, αν θα τα αξιοποιήσουν για να δημιουργήσουν υπέροχα πράγματα, όπως κατά τη γνώμη μου κάνει ο υπολογιστικός βιολόγος και μουσικός Max Cooper ή αν θα αφεθούν στην αδράνεια της ανέμπνευστης αντιγραφής και επανάληψης, με απασχολεί έντονα εδώ και χρόνια.
Έτσι ξεκινήσαμε μια συζήτηση, για αυτό το Substack newsletter, με τον Επαμεινώνδα Χριστοφιλόπουλο, κάτοχο της Έδρας UNESCO για την Έρευνα των Μέλλοντων και πρόεδρο του MOMus, το οποίο ενώνει υπό τη σκέπη του πέντε ελληνικά μουσεία. Τον ρωτάω πώς φαντάζεται τους/τις καλλιτέχνες του μέλλοντος, ιδίως αν υποθέσουμε ότι θα υπάρξει ένα continuum, μια συνέχεια και συγχώνευση μεταξύ ανθρώπου και μηχανής, αντίστοιχο με αυτό που έχω περιγράψει σε παλαιότερο newsletter, με τίτλο Μυστικιστές και τεχνοκράτες.
«Σε ένα πολύ πιθανό και καθόλου μακρινό μέλλον», μου λέει, «όπου τεχνολογικά επαυξημένοι1 άνθρωποι, έχουν ενσωματωμένες εξελιγμένες δυνατότητες χρήσης της Τεχνητής Νοημοσύνης, η δημιουργική διαδικασία θα είναι ένα "φυσικό" αποτέλεσμα αυτής της μίξης, χωρίς να υπάρχουν ξεκάθαρα όρια τι προέκυψε από τις ανθρώπινες δυνατότητες και τι από την ψηφιακή επαύξηση. Η διαδικασία δημιουργίας σε αναλογία, θα μπορούσε να προσομοιάζει την αντίστοιχη διαδικασία ενός καλλιτέχνη που ζωγραφίζει ή συνθέτει υπο την επήρεια ουσιών…
»Μπορώ να φανταστώ λοιπόν επαυξημένους καλλιτέχνες, που θα αντιλαμβάνονται τον κόσμο με περισσότερες δυνατότητες και "αισθητήρια" και αυτό θα οδηγεί σε νέες μορφές τέχνης και νέα ρεύματα στον χώρο της τέχνης. Πέρα από νέες εμβυθιστικές εμπειρίες που θα προσφέρονται από ψηφιακά έργα τέχνης, θεωρώ ότι θα δούμε και μια επαναθεώρηση, μια αναγέννηση παραδοσιακών μέσων, όπως η ζωγραφική ή η αναλογική φωτογραφία».
ΙΙΙ.
Η παρακατιανή Φωτογραφία
Η είσοδος της Τεχνητής Νοημοσύνης στην τέχνη αντιμετωπίζεται σήμερα με επιφύλαξη και καχυποψία από πολλούς ανθρώπους, καλλιτέχνες και μη. Υπάρχει προηγούμενο, κατά το οποίο μια νέα τεχνολογία τάραξε τα νερά στον χώρο της τέχνης και προκάλεσε αρχικά αρνητικές εντυπώσεις, πριν διαμορφώσει νέα θετικά δεδομένα;
Όπως μου εξηγεί ο Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος, στην τέχνη ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η Φωτογραφία.
«Επί πολλά χρόνια η Φωτογραφία δεν θεωρείτο τέχνη, αλλά κάτι φθηνό, παρακατιανό, υποδεέστερο, κατάλληλο μόνο για όποιον δεν είχε τα μέσα να πληρώσει έναν ζωγράφο. Τελικά όμως η φωτογραφία άλλαξε τη ζωγραφική, γιατί οι ζωγράφοι συνειδητοποίησαν ότι δεν αρκεί απλά η ρεαλιστική αναπαράσταση και απεικόνιση ενός προσώπου, ενός αντικειμένου ή ενός τοπίου. Αυτό μπορούσε να το κάνει η φωτογραφία. Έτσι άλλαξαν τα πάντα και προέκυψαν τα νέα κινήματα στη ζωγραφική, ο ιμπρεσιονισμός, ο εξπρεσιονισμός, ο κυβισμός και άλλα».
Προσθέτει ότι, πέραν της ΤΝ καθεαυτήν, εντυπωσιακό είναι πώς επιδρούν στην τέχνη οι ψηφιακές πλατφόρμες που την αξιοποιούν, οι οποίες άλλαξαν τον τρόπο που παράγεται και διαμοιράζεται η τέχνη. «Παλιά οι μουσικοί έβγαζαν ένα LP με 13 τραγούδια, ένα συνολικό έργο εν ολίγοις, ενώ τώρα μπορείς να βγάλεις ένα κομμάτι μόνο και να το μοιραστείς μέσω των πλατφορμών με ευρύτατο κοινό. Η δυνατότητα αυτή να προβάλεις τη δουλειά σου μόνος σου, πρωτοφανής στα χρονικά, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι εκδημοκρατίστηκαν τα εργαλεία παραγωγής της μουσικής μέσω της ΤΝ, έχουν δημιουργήσει ριζικά νέα δεδομένα» λέει.
ΙV.
H επιστροφή στην αυθεντικότητα. Και τη συγκίνηση
Σε μια εποχή που η τεχνολογία κάνει άλματα ωστόσο, η επιστροφή στις ρίζες γίνεται εξίσου δελεαστική με τη μετάβαση σε ένα μέλλον γεμάτο δυνατότητες. Κι αυτό είναι ήδη ορατό.
Όπως λέει, πρόσφατα είχαμε την επιστροφή πολλών μουσικόφιλων στους δίσκους βινυλίου, ενώ εσχάτως βλέπουμε στις ΗΠΑ την «ανάσταση» των CDs και των DVDs, όπως γράφουν και οι New York Times σε άρθρο με τίτλο When Streaming Won’t Cut It and You Need the DVD.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Διότι οι άνθρωποι θέλουν να διατηρούν τις αναμνήσεις τους και να αποθηκεύουν τις «αγάπες» τους σε μέσα, όπου είναι βέβαιο ότι θα μπορούν να τις ξαναβρούν ανά πάσα στιγμή όταν τις νοσταλγήσουν, μου είπε (και μου θύμισε πόσο στεναχωριέμαι που δεν έχω πια πουθενά το βίντεο που τράβηξα με το κινητό μου τη μέρα που γεννήθηκε ο ανιψιός μου, στο οποίο μου χαρίζει το πρώτο -έστω αντανακλαστικό και μη συνειδητό- χαμόγελο της ζωής του).
«Αν είσαι συνδρομητής σε μια μεγάλη πλατφόρμα streaming και σήμερα υπάρχει εκεί η αγαπημένη σου ταινία, κανείς δεν σου εγγυάται ότι σε 10 χρόνια θα εξακολουθήσει να υπάρχει» μου λέει και ταυτόχρονα δημιουργεί μια απρόσμενη «γέφυρα» με κάτι εντελώς διαφορετικό: τα αρχεία για τους χώρους απόθεσης ραδιενεργών αποβλήτων στη Γαλλία, μου λέει, δεν διατηρούνται σε ψηφιακή μορφή, αλλά μόνο σε χαρτί. Στη δε Ιαπωνία γράφονται σε κεραμικές πλάκες. Γιατί; Διότι δεν θέλεις να χάσεις μια πολύ σημαντική πληροφορία -ούτε εσύ, ούτε οι επόμενες γενιές ανθρώπων.
Δεν είναι όμως μόνο η ανάγκη, που οδηγεί ολοένα περισσότερους ανθρώπους στην επιστροφή σε παραδοσιακά μέσα. Είναι και η αυθεντικότητα -και η συγκίνηση που δημιουργεί (και εδώ μου ήρθε στο μυαλό το Σύνδρομο Stendhal, γνωστό και ως hyperkulturemia, για το οποίο αξίζει να διαβάσεις περισσότερα).
«Η ζωγραφική, παρότι πέρασε από τόσα κύματα, συνεχίζει να υπάρχει. Υπάρχει, γιατί υπάρχει αγάπη για τον/την ζωγράφο που δημιουργεί με το πινέλο και την αυθεντικότητα του έργου του· η ψηφιακή αναπαραγωγή δεν εκτιμάται ως έργο τέχνης. Πιστεύω πως ταυτόχρονα με την αξιοποίηση της νέας τεχνολογίας, θα συνεχίσουμε να εκτιμούμε το craftsmanship και το ανθρώπινο. Μπορεί κάποτε η ΤΝ, έστω με τυχαίο τρόπο, να δημιουργήσει κάτι που θα συγκινήσει βαθιά. Δεν αποκλείεται, γιατί είμαστε ακόμη στην αρχή και δεν μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον, αλλά θεωρώ πως είναι δύσκολο. Δυσκολεύομαι να φανταστώ μουσική φτιαγμένη από ΤΝ -από μια οντότητα δηλαδή, που δεν έχει αισθήσεις και αισθήματα- που θα με συγκινήσει πραγματικά και βαθιά. Βέβαια, πριν καταλήξουμε κάπου, θα περάσουμε από διάφορα στάδια» εκτιμά.
Τον ρωτάω αν θεωρεί ότι έργα που έχουν φτιαχθεί από ΤΝ έχουν θέση στα μουσεία: «Τα μουσεία υπάρχουν για να διαφυλάττουν τον ανθρώπινο πολιτισμό. Δεν θα έβαζα έργα ΤΝ στο μουσείο. Ας γίνουν ξεχωριστά μουσεία γι’ αυτά» απαντά, ενώ στο ερώτημα αν φοβάται ότι τα μουσεία θα μπορούσαν να χάσουν επισκέπτες από χώρους όπου θα εκτίθενται έργα της ΤΝ, απαντά ξεκάθαρα «όχι»: «όσο ο κόσμος γίνεται πιο ψηφιακός, όσο οι άνθρωποι γίνονται πιο απόμακροι, θα μεγαλώνει η ανάγκη μας για το αυθεντικό».
Καταλήγει δε λέγοντας πως ενώ αυτό που θεωρείται σήμερα τάση είναι η διδασκαλία της ρομποτικής ή του προγραμματισμού στα σχολεία, αυτό στο οποίο πραγματικά θα έπρεπε να δοθεί βάση είναι η εισαγωγή μαθημάτων φιλοσοφίας, αλλά και χειροτεχνίας. Να διδάσκεται εν ολίγοις ό,τι είναι βαθιά ανθρώπινο. Κι ό,τι μας διαφοροποιεί από τις μηχανές.
*Πριν διαβάσεις το επόμενο, θυμήσου εδώ, με τη φωνή του Stephen Fry, τι έχει γράψει ο Nick Cave για τη σχέση τέχνης και Τεχνητής Νοημοσύνης (στο VII)
V.
Το Kimi Κ2 έφτασε. Κι είναι ήδη ο δυνατότερος παίκτης στη δημιουργική γραφή
Η Κίνα «παίζει δυνατά» στη δημιουργία Μεγάλων Γλωσσικών Μοντέλων. Μετά το «Deepseek», που τάραξε τα νερά -και μάλιστα όχι τόσο απαλά όσο μια αργά καταδυόμενη φάλαινα- ήρθε το «Kimi Κ2», οι δυνατότητες του οποίου, ιδίως στη δημιουργική γραφή, είναι εντυπωσιακές. Ενδεικτικό είναι ότι, όπως μπορείς να δεις και στο παρακάτω διάγραμμα, στο πεδίο αυτό προσπερνάει με άνεση το o3-pro, το Gemini 2.5 Pro και το Claude Opus 4 , ενώ αφήνει το ChatGPT-4o στην ένατη θέση.
Μην πτοηθείς από τα κινεζικά ιδεογράμματα που ενδεχομένως θα δεις όταν μπεις στη σελίδα του Kimi. Γράψε του απευθείας στα αγγλικά και θα δεις πως τα «διαβάζει» μια χαρά, ενώ «καταλαβαίνει» και τα ελληνικά. Παρότι ξεκίνησε πολύ πρόσφατα, έχει ήδη περισσότερους από 24 εκατομμύρια χρήστες, είναι δωρεάν και ανοιχτού κώδικα (open-source).
Aν συνδεθείς με τα στοιχεία σου στη σελίδα του, μπορείς να αξιοποιήσεις το εργαλείο «Researcher», που αφού σου θέσει κάποιες ερωτήσεις, για να προσδιορίσει ακριβώς τι ψάχνεις, σου επιτρέπει να κάνεις βαθιά έρευνα πάνω σε οποιοδήποτε θέμα.
Αν το αίτημά σου είναι πολύπλοκο, μπορεί να του πάρει χρόνο για να ολοκληρώσει την έρευνά του, αλλά τα αποτελέσματα (συμπεριλαμβανομένων ενεργών λινκ προς δεκάδες ή και εκατοντάδες πηγές, αναλόγως της έρευνας) αρκούν για να γεμίσεις ολόκληρο ιστολόγιο.
VI.
Αυτά τα πέντε εικονίδια έχουν σημασία
Όταν μιλάμε για ΤΝ, πολύ σημαντική είναι η διαφάνεια. Οι πολίτες πρέπει να γνωρίζουν σε τι βαθμό έχει χρησιμοποιηθεί η ΤΝ σε ένα άρθρο ή εργασία. Και το ζητούν. Σύμφωνα με έρευνα, το 80% των ερωτηθέντων πολιτών στις ΗΠΑ -και αντίστοιχα υψηλό ποσοστό στο Ηνωμένο Βασίλειο- θεωρούν ότι οι ειδησεογραφικοί οργανισμοί, για παράδειγμα, πρέπει να ενημερώνουν τους αναγνώστες ή θεατές ότι στην παραγωγή μιας είδησης έχει χρησιμοποιηθεί ΤΝ. Και απ΄ αυτούς, το 78% επισημαίνουν ότι οι ειδησεογραφικοί οργανισμοί πρέπει να περιλαμβάνουν στα δημοσιεύματα ή το οπτικό υλικό ένα επεξηγηματικό σημείωμα για το πώς ακριβώς χρησιμοποιήθηκε η ΤΝ . Ο διαχωρισμός αυθεντικού και συνθετικού περιεχομένου πρέπει να είναι απολύτως ξεκάθαρος.
Τώρα, το Dubai Future Foundation (DFF) έρχεται να εισαγάγει στην καθημερινότητα όσων γράφουν, ένα σύστημα που ταξινομεί τις ερευνητικές εργασίες με οπτικά σήματα, ανάλογα με τον βαθμό στον οποίο έχει χρησιμοποιηθεί σε αυτές η ΤΝ. Όπως γράφουν οι εμπνευστές του συστήματος σε σχετικό white paper, στόχος τους είναι να ενισχύσουν τη διαφάνεια στην έρευνα και να προσφέρουν – με μια ματιά – έναν πρότυπο μηχανισμό που επιτρέπει στους αναγνώστες-τριες, ερευνητές-τριες και υπεύθυνους λήψης αποφάσεων να διαπιστώσουν τον βαθμό στον οποίο τα ερευνητικά αποτελέσματα έχουν διαμορφωθεί από μηχανές. Το σήμα τους μπορεί να μπει σε επιστημονικά άρθρα, ερευνητικές εργασίες και αναφορές, οπτικοποιήσεις δεδομένων, βιβλία, άρθρα, οπτικό περιεχόμενο, τέχνη, εκπαιδευτικό υλικό και τεχνική τεκμηρίωση. Μάλιστα, στη σελίδα του Dubai Future Foundation (DFF), υπάρχει ένα χρήσιμο εργαλείο, που με λίγες απλές ερωτήσεις σε βοηθάει να εκδώσεις το δικό σου σήμα.
H λέξη της εβδομάδας: Enshittification , ελληνιστί, χμ, σκατοποίηση. Λέξη της slang, που καθιερώθηκε από τον συγγραφέα Cory Doctorow, για να περιγράψει τη σταδιακή υποβάθμιση των online πλατφορμών και των ψηφιακών υπηρεσιών, καθώς το κέντρο βάρους τους αλλάζει από το να προτεραιοποιούν την εμπειρία του χρήστη στο να μεγιστοποιήσουν το κέρδος τους (συχνά σε βάρος τόσο των χρηστών των πλατφορμών, όσο και των δημιουργών περιεχομένου).
Επαυξημένος άνθρωπος είναι το άτομο που, μέσω τεχνολογικών μέσων όπως εμφυτεύματα, εξωσκελετοί, νευρωνικές διεπαφές, τεχνητή νοημοσύνη ή άλλες προηγμένες τεχνολογίες, αποκτά δυνατότητες που υπερβαίνουν τα φυσιολογικά ανθρώπινα όρια. Παραδείγματα: Χρήση βιονικού άκρου που λειτουργεί με νοητικό έλεγχο ή εμφύτευση τσιπ στον εγκέφαλο με στόχο την ενίσχυση μνήμης ή την επικοινωνία με υπολογιστές.
Eγώ ευχαριστώ. Το αγαπώ πολύ αυτό που κάνω κι όταν βλέπω ότι προσφέρει κάτι, ενδυναμώνομαι πολύ.
Εξαιρετικο substack με τοση θεματικη ποικιλια! ενα τεχνολογικο ταξιδι που γινεται ολοενα και πιο συναρπαστικο, ευχαριστω.