Δεν εκπλησσόμαστε, δεν μαγευόμαστε πια

‘Όταν η Τεχνητή Νοημοσύνη κάνει το αντανακλαστικό της δημιουργικότητας να ατονεί

Tι θα διαβάσεις στο σημερινό Newsletter:

1.Έχω φαντασία σημαίνει ανακαλύπτω και αναπτύσσομαι. Αλλά πώς επιδρά η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) στη φαντασία και τη δημιουργικότητά μας, ιδίως όταν είμαστε παιδιά;

2.Πόσο δημιουργική είναι πραγματικά η ΤΝ; Κατά τα φαινόμενα, πιο δημιουργική από τον μέσο άνθρωπο, αλλά όχι τόσο όσο το 10% των ανθρώπων που είναι «μαέστροι» της δημιουργίας (σου προτείνω δύο ενδιαφέρουσες μελέτες να διαβάσεις)

3.Ποια σχέση έχει η δημιουργική Τεχνητή Νοημοσύνη με τις …βίδρες που χρησιμοποιούν WiFi στα αεροπλάνα (ένα ιδιαίτερο κολάζ του Ιθαν Μόλικ μας δείχνει σε μόλις έξι «κουτάκια» πόσο έχουν εξελιχθεί τα μοντέλα της ΤΝ στη δημιουργία εικόνων σε τρία χρόνια)

4.Λέμε ότι η ΕΕ χρειάζεται να στηρίξει περισσότερο την καινοτομία στον τομέα της ΤΝ, αλλά πόσοι από εμάς χρησιμοποιούμε το Mistral;

Still Life with Fruit on a Stone Ledge, c.1603 Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610)

Ι.

Η θαυμαστή πολυτέλεια της βραδύτητας

«Θυμάσαι που παλιά έβλεπες κάποιον να μαγειρεύει κάτι ιδιαίτερο κι αυτό ήταν κάτι σαν μαγεία, ότι σήμαινε κάτι;» με ρώτησε εντελώς ξαφνικά και χωρίς να έχει προηγηθεί κάτι σχετικό στη συζήτηση.

Πραγματικά, το θυμόμουν. Η δημιουργία των πολύπλοκων φαγητών της μητέρας μου ήταν κάτι που παρακολουθούσα από παιδί σιωπηλή, με την ίδια αφοσίωση και περιέργεια που θα έδειχνα για μια ταινία που μου αρέσει. Ιδίως όταν το φως στην κουζίνα έμπαινε απ’ το παράθυρο υπό μια συγκεκριμένη γωνία, τότε τα μαγειρικά σκεύη, τα ψιλοκομμένα λαχανικά, τα πολύχρωμα μπαχαρικά, τα χέρια της, έλαμπαν όλα. Στεκόμουν και την κοίταζα, έχοντας συναίσθηση ότι παρακολουθώ βήμα-βήμα μια αυτοτελή δημουργία, που σε λίγες ώρες θα μου έδινε -δια της γεύσης και της όρασης- μια απλή και γνήσια χαρά. Γρήγορα θέλησα να μάθω να μαγειρεύω, όχι σαν καθημερινή αγγαρεία αλλά σαν εφαρμοσμένη μαγεία. Και μέχρι σήμερα αγαπώ τη μαγειρική και δεν βαριέμαι ποτέ να μαγειρέψω -απεναντίας, όσο πιο κουρασμένη και μπουχτισμένη είμαι, τόσο με βοηθάει να ελαφρύνω.

Του είπα όλα αυτά, απαντώντας στην ερώτησή του. «Σήμερα πάντως, δεν ισχύει το ίδιο πια, το έχεις καταλάβει; Λίγα καθημερινά πράγματα σημαίνουν κάτι. Περισσότερο φωτογραφίζουμε, παρά νιώθουμε, περισσότερο κοιτάζουμε επιφανειακά και αδιάφορα τα πράγματα, παρά αφηνόμαστε να απορήσουμε πώς και γιατί γίνεται κάτι ή να εκπλαγούμε» μου είπε.

Ήταν μια από αυτές τις μεταμεσονύχτιες συζητήσεις μας, που πάντα μού ανοίγουν κάποια πόρτα προς κάτι που θέλω να εξερευνήσω. Δεν εκπλησσόμαστε, δεν μαγευόμαστε πια. Κι έχουμε πολλές έτοιμες απαντήσεις, πριν καν προλάβουμε να αναρωτηθούμε για κάτι.

Αναρωτήθηκα τι μπορεί να σημαίνει αυτό για τη δημιουργικότητά μας. Και θυμήθηκα ένα βιβλίο του φιλοσόφου Bertrand Russell, που το είχα πρωτοδιαβάσει γύρω στα 20 και το ξαναδιάβασα πρόσφατα, όπου αναφέρεται πάνω- κάτω το εξής:

‘Eνα παιδί που δεν προλαβαίνει στιγμή να βαρεθεί, γιατί οι γονείς το κρατάνε συνέχεια απασχολημένο με κάτι διασκεδαστικό, είναι τόσο απορροφημένο από τα ερεθίσματα, που δύσκολα θα δημιουργήσει κάτι. Κι αυτό γιατί το μόνο που σκέφτεται είναι από πού θα αντλήσει την επόμενη γρήγορη χαρά.

Σκέφτηκα παιδιά κάθε ηλικίας πάνω από οθόνες. Σκέφτηκα πως η Τεχνητή Νοημοσύνη «είναι πάντα εκεί», μαζί τους, όταν οι ενήλικες δεν θέλουν ή δεν μπορούν να είναι. Σκέφτηκα τον ρυθμό: πόσο γρήγορος είναι ο ρυθμός όσων συμβαίνουν σε αυτές τις οθόνες. Καμία βραδύτητα ή δυνατότητα να κοντοσταθείς. Αναρωτήθηκα τι μπορούν να κάνουν στη δημιουργικότητα των παιδιών οι έτοιμες και άμεσες απαντήσεις, αυτή η απουσία χωροχρόνου για να φανταστούν, να ονειρευτούν με τα μάτια ανοιχτά, να αναρωτηθούν και να απορήσουν για όσα θα ήθελαν να μάθουν και για εκείνα που θα ήθελαν να γνωρίσουν.

ΙΙ.

Φαντάζομαι σημαίνει αναπτύσσομαι

Πρόσφατα παρακολούθησα εδώ στο Substack ένα βίντεο από μια συνέντευξη του Ray Bradbury, που το αριστουργηματικό βιβλίο του, Fahreneit 451, το έχω διαβάσει τετράκις και το έχω καταβροχθίσει κάθε φορά σαν να ήταν η πρώτη, ο οποίος αναφερόταν ακριβώς στην αξία της φαντασίας στα παιδιά:

«Η ικανότητα να φαντάζεται κάποιος είναι η ικανότητα να επιβιώνει, και η ικανότητα να φαντάζεται είναι η ικανότητα να αναπτύσσεται. Τα αγόρια και τα κορίτσια ηλικίας 10, 11, 12, 13 ετών, περνούν το πιο σημαντικό μέρος της ημέρας τους, ειδικά το βράδυ πριν κοιμηθούν, με το να ονειρεύονται τον εαυτό τους να γίνεται κάτι, να είναι κάτι. Όταν είσαι παιδί, αρχίζεις να ονειρεύεσαι τον εαυτό σου σε ένα σχήμα. Και μετά τρέχεις προς το μέλλον, προσπαθώντας να γίνεις αυτό το σχήμα».

Σήμερα, πολλά παιδιά πριν κοιμηθούν, σπάνια ονειρεύονται με τα μάτια ανοιχτά. Συνήθως παρακολουθούν έτοιμο περιεχόμενο, που εναλλάσσεται στην οθόνη με ρυθμό καταιγιστικό. Κι όταν το blue light σβήσει, πόση διάθεση και ενέργεια να έχεις να ονειρευτείς το μελλοντικό σχήμα του εαυτού σου, τη στιγμή που ακόμα και στο σκοτάδι των κλειστών σου ματιών βλέπεις για λίγη ώρα ακόμα τα μοτίβα των διαδραστικών βιντεοπαιχνιδιών ή τους θαυμαστούς κόσμους του κυοφορούμενου metaverse ν’ αναβοσβήνουν;

ΙΙΙ.

Κερδίζω χρόνο, παραχωρώ δημιουργικότητα

Δεν είναι μόνο τα παιδιά. Και οι ενήλικες έχουμε αρχίσει να αναπτύσσουμε αυτοματισμoύς. Από πολλές συζητήσεις που έκανα για το θέμα προέκυψε ότι όταν θέλουμε να δημιουργήσουμε κάτι, πολλοί από εμάς δεν σκεφτόμαστε πια με την ίδια αυτονομία. Πριν προσπαθήσουμε να φτιάξουμε μόνοι μας ένα επιχειρηματικό πλάνο ή να αναλύσουμε έναν ισολογισμό, να βρούμε μια λέξη, έναν τίτλο, μια δελεαστική εισαγωγή, να ετοιμάσουμε ένα μήνυμα που να ισορροπεί τέλεια ανάμεσα στο επίσημο και το φιλικό, αποτεινόμαστε στο ChatGPT ή το Claude ή το Gemini.

Έχω όμως την αίσθηση πως έτσι, ό,τι κερδίζουμε σε χρόνο, το παραχωρούμε σε δημιουργικότητα. Ότι αδρανεί αυτό το αντανακλαστικό, που μας κάνει ευρηματικούς και πρωτότυπους. Ότι αντί να χρησιμοποιούμε την ΤΝ σαν εργαλείο που μπορεί να τονώσει την εγγενή δημιουργικότητά μας, της δίνουμε τον ρόλο της καθοδηγήτριας, που είναι επιφορτισμένη ν’ αναζητήσει και να μας δείξει εκείνη τους νέους δρόμους, χωρίς να ιδρώσει πολύ το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου μας.

Όπως το έθεσε ο αγαπημένος Nick Cave σε μια επιστολή του (θυμήσου τι έγραψε στο #VII εδώ), ίσως η τεχνολογία αντικαταστήσει τη χαοτική, απρόβλεπτη, ψυχικά φορτισμένη πράξη της ανθρώπινης δημιουργίας, που προέρχεται μέσα από τα βάθη του εαυτού. Η ανησυχία του Cave δεν αφορά απλώς το αν η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να γράψει ένα καλό τραγούδι — αφορά τον κίνδυνο της δημιουργικής αδράνειας, της ανάθεσης στον αλγόριθμο του ίδιου του πόνου και του πάθους που καθορίζουν την τέχνη.

ΙV.

Πόσο δημιουργική είναι τελικά η ΤΝ;

Η ΤΝ δημιουργεί πλέον με αξιώσεις είτε μιλάμε για κείμενα είτε για μουσική είτε για ένα ευφάνταστο και ταυτόχρονα ρεαλιστικό business plan. Σε βαθμό που, στην περίπτωση της γραφής ή της μουσικής για παράδειγμα, γίνεται ολοένα δυσκολότερο, ενίοτε και ακατόρθωτο, να ξεχωρίσεις ένα κείμενο ή ένα μουσικό κομμάτι που έχει γραφτεί από αλγόριθμο από το δημιούργημα ενός επαγγελματία γραφιά ή μουσικού.

Είναι όμως πράγματι δημιουργική;

Πρόσφατα διάβασα δύο εξαιρετικά ενδιαφέρουσες μελέτες για το θέμα, που θέλω να τις μοιραστώ μαζί σας. Σύμφωνα με την πρώτη, η ΤΝ μπορεί να εκπαιδευτεί να είναι πιο δημιουργική. Πώς; Μα, όταν χρησιμοποιήσουμε στην εκπαίδευσή της δεξιότητες καθαρά ανθρώπινες, τα ανθρώπινα «σήματα δημιουργικότητας», δηλαδή καινοτομία, ποικιλομορφία, έκπληξη και ποιότητα.

Στο πλαίσιο της δεύτερης μελέτης, οι ερευνητές αξιολόγησαν 14 Μεγάλα Γλωσσικά Μοντέλα που χρησιμοποιούνται ευρέως (μεταξύ άλλων τα GPT-4, Claude, Llama, Grok, Mistral και DeepSeek) με βάση δύο πιστοποιημένες αξιολογήσεις δημιουργικότητας: τα τεστ DAT (Divergent Association Task) και ΑUT (Alternative Uses Task). Τα ευρήματά τους ήταν εξαιρετικά ενδιαφέροντα: πρώτον, κόντρα στις προσδοκίες των ερευνητών, δεν υπήρξε η παραμικρή ένδειξη αύξησης της δημιουργικής απόδοσης των μοντέλων αυτών τους τελευταίους 18–24 μήνες. Μάλιστα, το GPT-4 απέδωσε χειρότερα σε όρους δημιουργικότητας, σε σχέση με αντίστοιχες προηγούμενες μελέτες. Δεύτερον (και ανησυχητικό), όλα τα μοντέλα είχαν κατά μέσο όρο καλύτερη απόδοση σε όρους δημιουργικότητας από τον μέσο άνθρωπο, με τα GPT-4o και o3-mini να αποδίδουν καλύτερα. Τρίτον (και παρήγορο), μόνο το 0,28% των απαντήσεων που δημιουργήθηκαν από γλωσσικά μοντέλα έφτασαν στο κορυφαίο 10% των δεικτών ανθρώπινης δημιουργικότητας.

Με απλά λόγια, η ΤΝ έχει ήδη ξεπεράσει τη δημιουργικότητα του μέσου ανθρώπου, αλλά προς το παρόν τρέχει και δεν φτάνει το 10% των «μαέστρων» της δημιουργίας μεταξύ των Homines Sapientes.

Μέχρι πρόσφατα η δημιουργικότητα -ιδίως αυτή που σχετίζεται με τις τέχνες- θεωρείτο ένα από τα τελευταία προπύργια για τη διατήρηση της υπεροχής του ανθρώπου έναντι της μηχανής. Τελευταία, έχουμε αρχίσει να το ξανασκεφτόμαστε (και να φοβόμαστε). Δεν είναι όμως απαραίτητο να χάσουμε τη μπάλα.

Η δημιουργικότητα περιφρουρείται και εξασκείται: με την ανοιχτή σκέψη, με την ανάγνωση πολλών διαφορετικών πραγμάτων (επειδή τελευταία διαβάζω σχεδόν μονοδιάστατα ό,τι αφορά την ΤΝ, θέλησα να ξεφύγω, οπότε ξανάνοιξα προχθές την «Ανθολογία του Μαύρου Χιούμορ» του Αντρέ Μπρετόν και ήδη το μυαλό μου πέταξε κάποιες απρόσμενες σπίθες), με τη διερώτηση, την αμφιβολία και την αμφισβήτηση, με την περιέργεια, τη σιωπή και με το ευγενές σπορ της …ενατένισης του ταβανιού. Νομίζω πως όλα αυτά πρέπει να τα δείξουμε στα παιδιά. Όχι λειτουργώντας σαν αυτόκλητοι δάσκαλοι και κατηχητές (πόσο έπιανε αυτό σε εμάς όταν ήμασταν έφηβοι/ες;), αλλά με το παράδειγμά μας. Εσύ τι λες; Πώς επηρεάζει τη δημιουργικότητά μας η ΤΝ;

V.

H TN δημιουργεί πλέον πολύ καλύτερες …ενυδρίδες

Ο ακαδημαϊκός Ethan Mollick, για τον οποίο σας έχω γράψει σε προηγούμενο newsletter, έχει μια κόρη. Που από μικρή είχε ιδιαίτερη αδυναμία στις βίδρες (ή ενυδρίδες), αυτό το συμπαθές, νυκτόβιο θηλαστικό, που αγαπά το νερό. Τον Φεβρουάριο του 2022 λοιπόν, o Μόλικ, που συχνά ταξιδεύει με αεροπλάνα, άρχισε να χρησιμοποιεί τη δημιουργική Τεχνητή Νοημοσύνη (GenAI) για να δημιουργεί εικόνες με βίδρες. Βίδρες πάνω σε αεροπλάνα συγκεκριμένα, με το prompt «otter on a plane using wifi», δηλαδή «βίδρα σε αεροπλάνο που χρησιμοποιεί το wifi».

Πρόσφατα ο Μόλικ ανήρτησε εδώ στο Substack ένα κολάζ εικόνων για όσα δημιούργησε για λογαριασμό του (και για την κόρη του) η ΤΝ, από τις αρχές του 2022 μέχρι την άνοιξη του 2025. Νομίζω πως το κολάζ του είναι όλη η ιστορία της εξέλιξης της GenAI ως προς τη δημιουργία εικόνων, μέσα σε μόλις τρία χρόνια και έξι εικόνες: από μια άμορφη μάζα γούνας χυμένη στην ουρά ενός απροσδιόριστου αεροσκάφους στις αρχές του 2022 και την ολοφάνερα τεχνητή εκδοχή της τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, η βίδρα της GenAI έφτασε να είναι ένα πλήρως ρεαλιστικό ζώο τον Απρίλιο του 2025.

VI.

Έξι λέξεις

Ξέχασα να σας γράψω κι αυτό. Στο τέλος του Μαΐου παρακολούθησα με μεγάλο ενδιαφέρον τις εργασίες του συνεδρίου Innovation Northern Greece 6.0. Πολλές από τις τοποθετήσεις είχαν ενδιαφέρον (και μοιράστηκα κάποια από τα κείμενα που έγραψα στο προφίλ μου στο Linkedin), αλλά συγκράτησα ιδιαίτερα έξι λέξεις του προέδρου του Ομίλου Τεχνητής Νοημοσύνης (AI Catalyst) , Δημήτρη Γερογιάννη.

Πριν αρχίσει την τοποθέτησή του, ρώτησε τους παρευρισκόμενους πόσοι χρησιμοποιούν το ChatGPT. Σηκώθηκαν σχεδόν όλα τα χέρια στην αίθουσα. Συνέχισε ρωτώντας πόσοι χρησιμοποιούν το Gemini, το Claude, το Grok ή το κινεζικό Deepseek. Το «δάσος» των σηκωμένων χεριών ήταν σαφώς μικρότερο, αλλά και πάλι ήταν πολλά. Και τότε έθεσε το επόμενο ερώτημα (τις έξι λέξεις που λέγαμε): πόσοι από εσάς χρησιμοποιείτε το Mistral; Δεν σηκώθηκε ούτε ένα χέρι!

Το Mistral είναι ένα ισχυρό μεγάλο γλωσσικό μοντέλο, αντίστοιχο του Gemini ή του Claude, που έχει αναπτυχθεί όχι στις ΗΠΑ, ούτε στην Κίνα, αλλά στη Γαλλία (δοκιμάστε το, λειτουργεί μια χαρά και στα αγγλικά). Και δεν είναι το μόνο ευρωπαϊκό. Παρόλα αυτά, στην Ευρώπη δεν το χρησιμοποιούμε αρκετά (ίσως να μην το γνωρίζουμε καν). Κι αυτό είναι πρόβλημα.

Εξηγούμαι ευθύς αμέσως. Οι περισσότεροι θέλουμε η ΕΕ να υποστηρίξει περισσότερο την ανάπτυξη ΤΝ για επιχειρηματικούς σκοπούς. Δεν μας αρκεί η θαυμαστή δουλειά που γίνεται στις Βρυξέλλες ως προς το ρυθμιστικό πλαίσιο για την ΤΝ -και δικαίως, αφού όποιες χώρες μείνουν πίσω στην ανάπτυξη της ΤΝ χάνουν και τα γεωπολιτικά και γεωοικονομικά τους πλεονεκτήματα. Όχι μόνο διότι δεν θα μπορούν πλέον να προσελκύσουν και θα διατηρήσουν στην επικράτειά τους τις εταιρείες- κολοσσούς του μέλλοντος και τα πιο δυνατά ανθρώπινα μυαλά, αλλά και διότι όσοι δεν μιλούν αυτή τη νέα γλώσσα, ενδεχομένως θα χάσουν την ίδια την ικανότητά τους να δημιουργούν πολιτισμό: πώς μπορείς να διατείνεσαι ότι παράγεις πολιτισμό με πραγματικό κοινωνικό αντίκτυπο, όταν δεν προσαρμόζεσαι στον κόσμο γύρω σου;

Παρόλα αυτά, συχνά δεν χρησιμοποιούμε και δεν γνωρίζουμε τα ευρωπαϊκά προϊόντα και υπηρεσίες στον χώρο της ΤΝ. Μήπως αυτό πρέπει να αλλάξει; Μπορεί να αλλάξει κατά τη γνώμη σου; Εσύ πόσα γνωρίζεις για το Mistral; To χρησιμοποιείς;